Στην περιοχή όπου σήμερα βρίσκεται η Νέα Σμύρνη λειτουργούσε για χρόνια μια από τις σημαντικότερες κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις της Αττικής, το ξακουστό Βουστάσιο Χρυσάκη, στο κέντρο ενός κτήματος, που δεν υπάρχει πια, καθώς στην θέση του χτίστηκε, τη δεκαετία του 1960, η Λεόντειος Σχολή, η οποία λειτουργεί μέχρι σήμερα.
Επιμέλεια: Θανάσης Αντωνίου
Δεν είναι άγνωστο ότι σε πολλές περιοχές του αστικού συγκροτήματος της σύγχρονης Αθήνας, εκεί όπου σήμερα βρίσκονται ονομαστά προάστιά της με εκατοντάδες χιλιάδες κατοίκους το καθένα από αυτά κι ελάχιστους πλέον ελεύθερους χώρους, υπήρχαν πλούσιοι βοσκότοποι μέχρι και τις πρώτες τρεις δεκαετίες του 20ου αιώνα, όπου στην πλειοψηφία τους Κρητικοί και Ρουμελιώτες κτηνοτρόφοι δραστηριοποιούνταν με τα κοπάδια, τους στάβλους και τα τυροκομεία τους.
Ο Κρητικός Ιωάννης Χρυσάκης και το διάσημο βουστάσιό του είναι μια τέτοια περίπτωση, καθώς ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα, ο συγκεκριμένος κτηνοτρόφος και γαλακτοβιομήχανος θεωρείτο ένας από αυτούς που θεμελίωσαν την αγελαδοτροφία στην Ελλάδα και έμαθαν τους Έλληνες να πίνουν αγελαδινό γάλα. Είναι χαρακτηριστικά τα όσα γράφει ανώνυμος συντάκτης του περιοδικού ‘Η Εικονογραφημένη’ στο 26ο τεύχος της, τον Δεκέμβριο του 1906, για τον αυτοδίδακτο γαλακτοκόμο Ιωάννη Χρυσάκη και για τον γιό του, τον σπουδασμένο στην Αγγλία γαλακτοκόμο Χρυσόστομο: «Ο πρώτος ηργάσθη μόνος του για την γαλακτοκομία από του 1881 οπότε παρέλαβε το βουστάσιον του Μέρλιν. Ο δεύτερος προσέθεσεν επιστημονικό φως εις την πείραν… Οι ολίγοι γαλακτοποτούντες Αθηναίοι επολλαπλασιάσθησαν με την εμπιστοσύνην που εμπνέει η ευσυνειδησία, η πείρα, η επιστήμη»[i].
ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΣΤΟ ΚΟΛΩΝΑΚΙ
Ο Ιωάννης Χρυσάκης (1852-1934) ήρθε ως πρόσφυγας σε νεαρή ηλικία μαζί με τη μητέρα του από τους Λάκκους της Κρήτης, μετά τον θάνατο του πατέρα του, στο Ολοκαύτωμα του Αρκαδίου, κατά την Κρητική Επανάσταση το 1866[ii].
Αρχικά, εργάστηκε ως σταβλίτης στο μεγάλο αγρόκτημα του βασιλικού φωτογράφου και κτηματία Καρόλου Μέρλιν[iii] που βρισκόταν στην περιοχή Κολωνάκι της Αθήνας. Ο Μέρλιν, ο οποίος ήθελε γάλα για τα τέσσερα παιδιά του και απεχθανόταν το αιγοπρόβειο γάλα, έφερε από την Γερμανία, αρχικά, τέσσερις αγελάδες κι έστησε μια μικρή κτηνοτροφική μονάδα στο κέντρο της Αθήνας. Την περίσσεια του αγελαδινού γάλακτος, ο Μέρλιν την έστελνε στο Παλάτι με τον Χρυσάκη, με αποτέλεσμα, σε λίγα χρόνια, ο Κρητικός εργαζόμενος του Κτήματος Μέρλν να αναπτύξει φιλία με την βασίλισσα Όλγα με την οποία, μάλιστα, μοιράζονταν κοινές θρησκευτικές πεποιθήσεις (ήταν και οι δύο Ευαγγελιστές- Διαμαρτυρόμενοι).
Το 1881, ο Ιωάννης Χρυσάκης αναλαμβάνει τη διεύθυνση του βουστασίου του αγροκτήματος, ενώ, το 1882, όταν ο Κ. Μέρλιν αποχωρεί από την Αθήνα και πουλά το κτήμα του, ο Χρυσάκης αγοράζει πέντε αγελάδες από τον Μέρλιν κι ένα οικόπεδο στην συνοικία Γαργαρέττα, στην οδό Μισαραλιώτου (περιοχή Μακρυγιάννη) και ιδρύει μόνος του, πλέον, ένα σύγχρονο βουστάσιο. Γρήγορα, η επιχείρηση αναπτύχθηκε φτάνοντας τις 40 και πλέον αγελάδες, όλες προερχόμενες από την Ελβετία. Πολλά από τα ζώα του πουλήθηκαν, στην συνέχεια, στην επαρχία κι αυτό συνετέλεσε, όπως εκτιμούν οι μελετητές της περιόδου, στο να αναπτυχθεί η αγελαδοτροφία σε όλη τη χώρα.
Το Βουστάσιο Χρυσάκη είχε παραγωγή μεγαλύτερη από 300 οκάδες γάλα καθημερινά (περίπου 385 κιλά), το οποίο μοίραζε στην πελατεία του. Η νέα μονάδα εξοπλίστηκε με σύγχρονα, για την εποχή, μηχανήματα παραγωγής τυριών και βουτύρου και δούλευε επί έξι ημέρες την εβδομάδα, καθώς την Κυριακή, λόγω των θρησκευτικών πεποιθήσεών του ιδιοκτήτη, το βουστάσιο δεν πωλούσε προϊόντα ούτε είχε οικονομικές συναλλαγές.
Ο δημοσιογράφος Νίκος Βατόπουλος γράφει στην Καθημερινή για την περίοδο που ο Χρυσάκης δραστηριοποιήθηκε και κατοικούσε, μάλιστα, κι ο ίδιος στου Μακρυγιάννη, στην οδό Τσάμη Καρατάσου: «Είχε πολλές ιδιοκτησίες στην περιοχή ο Χρυσάκης, ένας ευλαβής άνθρωπος με επιχειρηματικό δαιμόνιο. Εκεί, όπου σήμερα βλέπει κανείς σπίτια του ’30 και μεταπολεμικές πολυκατοικίες, είχε τα βουστάσιά του. Αριστερά και δεξιά του ερειπωμένου διατηρητέου, το εσωτερικό του οποίου έβλεπα λαθραία από ανοίγματα της εξώθυρας, υπήρχαν βουστάσια με ελβετικές αγελάδες και το ίδιο το σπίτι θα έχει μνήμες από εκείνα τα χρόνια. Έμεινε μόνο αυτό με ελάχιστα, άλλα τόσο παλιά σπίτια στην περιοχή να θυμίζει πόσο άλλαξε η Αθήνα από το 1890 ως σήμερα»[iv].
ΣΤΗΝ ΛΙΑΝΙΚΗ ΑΓΟΡΑ
Παράλληλα, το 1896, τη χρονιά των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων της σύγχρονης εποχής, ο Χρυσάκης άνοιξε στην Πλατεία Συντάγματος, στο ισόγειο κτηρίου που βρίσκεται στην συμβολή της Πλατείας με την οδό Φιλελλήνων (και Μητροπόλεως), τεϊοποτείο-γαλακτοπωλείο με την απολύτως… βρετανική ονομασία «Φάιβ ο-κλοκ»[v], το οποίο διέθετε με μεγάλη επιτυχία, όπως αναφέρουν διάφορες ιστορικές πηγές, τα προϊόντα του: φρέσκο γάλα και βούτυρο αλλά και λευκά τυριά καθώς και γλυκά και φαγητά. Κι αυτή η επιχείρηση ήταν κλειστή την Κυριακή, λόγω των αυστηρών δογματικών πεποιθήσεων του Χρυσάκη.
Καθώς η επιχείρηση απαιτούσε μεγαλύτερο χώρο για να αναπτυχθεί μεταφέρθηκε το 1905 σε νέο ιδιόκτητο κτήμα, στην σημερινή συνοικία της Νέας Σμύρνης, κοντά στην Λεωφόρο Συγγρού, όπου υπάρχει μέχρι σήμερα η ‘Στάση Χρυσάκη’. Στην περιοχή είχαν σημαντικές έγγειες ιδιοκτησίες κορυφαίοι Κολωνακιώτες αρβανίτικης καταγωγής. Δεν είναι ακριβές σε ποιον ανήκε το κτήμα, έκτασης περίπου 45 στρεμμάτων, στο οποίο ο Ιωάννης Χρυσάκης δημιούργησε το βουστάσιό του. Πληροφορίες θέλουν το κτήμα να ανήκε στην αθηναϊκή οικογένεια Τατλάκη, ενώ άλλες πληροφορίες θέλουν το κτήμα να ανήκε στην οικογένεια Τσάτσου. Τα σχέδια του συγκροτήματος, που περιλάμβανε κατοικία, στάβλους, τυροκομείο και γραφεία, ήταν σύμφωνα με τις τελευταίες προδιαγραφές της εποχής και οφείλονται στον Χρυσόστομο Χρυσάκη, γιο του Ιωάννη, που είχε σπουδάσει γαλακτοκομία στο Reading, στην Μεγάλη Βρετανία.
Ας δούμε πώς περιγράφει το περιοδικό ‘Η Εκονογραφημένη’ το βουστάσιο του Χρυσάκη στην περιοχή της Νέας Σμύρνης, δίπλα στην Λεωφόρο (Συγγρού): «Αριστερά της Λεωφόρου ελκύει την προσοχήν μέγα κτίριον καινουργές μέσα εις ευρύτατην περιοχήν. Ένας δρομίσκος οδηγεί προς αυτό κτισμένον εις μέρος καταλληλότατον – διότι η επιστήμη και δια την εκλογήν του μέρους όπου θα κτιστεί εν βουστάσιον έχεις τους κανόνας της- μέρος υπήνεμον, γλυκείας θερμοκρασίας, ευάερον δε και φωτεινόν αφού είνε ύψωμα. Μόνον το οικοδόμημα θα απετέλει όρον επιτυχίας δι’ εν βουστάσιον με την εις αυτό εφαρμογήν όλων των κανόνων της κτηνοτροφικής επιστήμης»[vi].
Η οργάνωση του στάβλου ήταν υποδειγματική, η τήρηση των υγειονομικών πρωτοφανής για την εποχή εκείνη, ενώ δίπλα στον μεγάλο στάβλο υπήρχε αποθήκη ζωοτροφών στην οποία ο Χρυσάκης αποθήκευε τριφύλλι από την Θεσσαλία, την Λαμία και την Ναύπακτο, κοκκινογούλια (παντζάρια) από την Κωπαΐδα, ενώ πραγματοποιούσε και εισαγωγές δημητριακών από τις οθωμανικές περιοχές, που δεν είχαν ακόμη απελευθερωθεί. Ο Χρυσάκης είχε αντιληφθεί από πολύ νωρίς την αξία του σωστού σιτηρεσίου. Γράφει χαρακτηριστικά ο… ρεπόρτερ της Εικογραφημένης: «Παντού δε, εις τον στάβλον, έξω, εις το ιπποστάσιον, εις τας αποθήκας, πειθαρχία στρατιωτική υπό τον υιόν Χρυσάκην, απαρέγκλιτος δε τήρησις των οδηγιών του δια την δίαιταν των αγελάδων, δια το πότισμά των εις την κανονικήν ώραν, δια την επίσης εις κανονικήν ώραν δόσιν της τροφής, δια το καθάρισμά των, δια τον περίπατόν των»[vii].
ΠΛΗΡΕΣ ΤΥΡΟΚΟΜΕΙΟ
Στο Κτήμα Χρυσάκη υπήρχε, επίσης, ένα πλήρως οργανωμένο τυροκομείο εντός της μονάδας, στο οποίο ο Χρυσάκης παρήγαγε τα προϊόντα που εμπορεύονταν στο κατάστημά του αλλά και στην αγορά της Αθήνας. «Συσκευαί δια φυγοκέντρου δυνάμεως αποχωρίζουσαι το βούτυρον εκ τους γάλακτος αι οποίαι εξετόπισαν την καρδάραν και άλλα δοχεία όπου οι γαλατάδες και ποιμένες δέρνουν το γάλα» αναφέρεται στο σχετικό δημοσίευμα της Εικονογραφημένης, με μια φρασεολογία κάπως ειρωνική για το (τότε) παρελθόν της τυροκομίας, το οποίο αντιπροσώπευαν οι ‘γαλατάδες’ και οι ‘καρδάρες’.
Το 1914, ως αναγνώριση των προσπαθειών του στον χώρο της βοοτροφίας, ο Ελευθέριος Βενιζέλος τοποθέτησε τον Ιωάννη Χρυσάκη ως μέλος του «Γνωμοδοτικού Συμβουλίου παρά τώ Ζωοτεχνικώ και Κτηνιατρικώ τμήματι» του Υπουργείου Εθνικής Οικονομία. Οι δύο άνδρες, που είχαν περίπου μία δεκαετία διαφορά, με τον Χρυσάκη να είναι μεγαλύτερος, διατήρησαν φιλία και αμοιβαία εκτίμηση μέχρι τα γεράματά τους κι έφυγαν από τη ζωή με διαφορά περίπου δύο ετών.
Το Βουστάσιο Χρυσάκη λειτούργησε μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1940, κυρίως, από τις δύο κόρες του Χρυσάκη, που είχαν σπουδάσει νοσηλευτική και είχαν συμμετάσχει στους Βαλκανικούς Πολέμους.[viii] Το 1959 υπήρξε μερική απαλλοτρίωση του κτήματος για τη δημιουργία της Λεοντείου Σχολής, παρά το γεγονός ότι ο Δήμος της Νέας Σμύρνης επιθυμούσε στην έκτασή του τη δημιουργία πνεύμονα πρασίνου.
Το Βουστάσιο Χρυσάκη, στην Νέα Σμύρνη, στις αρχές του 20ου αιώνα:
«Συσκευαί με κυλίνδρους ξύλινους οδοντωτούς και κάδοι περιστρεφόμενοι ξύλινοι, εντός των οποίων παρασκευάζεται το θαυμάσιον κίτρινον βούτυρον της Αγγλίας, το αλατισμένον και ειδικά θερμόμετρα δια να παρακολουθούν την θερμοκρασίαν και αραιόμετρα δια να γραδάρουν την πυκνότητα του γάλακτος και φόρμαι πολυποίκιλοι και προσωπικό καθαρότατον και ειδικώτατον και γύρω εκτεθειμένα διάφορα γαλακτερά, τυριά, κρέμαι, βούτυρα κίτρινα, βούτυρα λευκά, τυριά διπλής κρέμας ορεκτικώτατα και γαργαλιστικά… »
ΠΗΓΕΣ
- Βακαλοπούλου Μ., Δανιήλ Μ., Λαμπρόπουλος Χ., Φασουράκης Η., «Βουστάσιο και γαλακτοκομείο Ιωάννη Χρυσάκη (Νέα Σμύρνη)», (επιμ.), 2017, Βιομηχανικά Δελτία Απογραφής (www.vidarchives.gr).
- Ιωάννης Τσεβάς, «Ιωάννης Χρυσάκης: Η ζωή και το έργο ενός Έλληνα χριστιανού επιχειρηματία», ντοκιμαντέρ 16 λεπτών, Ελληνικό Ιστορικό Ευαγγελικό Αρχείο, 2017.
- ‘Η Εικογραφημένη’, Περιοδική Έκδοση, Έτος Γ’ τεύχος 26ο (Δεκέμβριος 1906): «Οι σκαπανείς της προόδου».
- Σελίδα Facebook: «Νέα Σμύρνη – Η ιστορία της πόλης μέσα από φωτογραφίες», υπεύθυνος διαχειριστής Θεόδωρος Ρωμιός.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[i] «Η Εικονογραφημένη», τεύχος 26ο, Δεκέμβριος 1906, σελ. 33.
[ii] Η Κρητική Επανάσταση του 1866-1869 υπήρξε από τις πιο σημαντικές σε μια σειρά επαναστάσεων τον 19ο αιώνα στην Κρήτη ενάντια στην οθωμανική κυριαρχία, και ήταν υπέρ της ένωσης με την Ελλάδα. Παρ’ ότι η ίδια η επανάσταση δεν στέφθηκε με επιτυχία, το γεγονός της ανατίναξης της Μονής Αρκαδίου, που προκάλεσε τον θάνατο 300 περίπου πολιορκημένων και 700 αμάχων, είχε μεγάλο αντίκτυπο στην διεθνή κοινή γνώμη ως μια από τις πτυχές του όλου Ανατολικού Ζητήματος. Πηγή: Wikipedia
[iii] Ο Κάρολος Μέρλιν (Charles Louis William Merlin) ήταν Βρετανός διπλωμάτης που υπηρέτησε στην Ελλάδα και, στην συνέχεια, τραπεζίτης και γαιοκτήμονας. Ο γιός του Σίδνει Μέρλιν (Sidney Louis Walter Merlin, 1856 – 1952) υπήρξε κι αυτός γαιοκτήμονας, βοτανολόγος. Ο Κάρολος Μέρλιν έγινε γνωστός από την εισαγωγή στην Ελλάδα μιας άγνωστης τότε αμερικάνικης ποικιλίας πορτοκαλιών, που μέχρι σήμερα φέρουν το επώνυμό του.
[iv] Νίκος Βατόπουλος, «Βουστάσια, σχολεία και σπίτια στου Μακρυγιάννη», Καθημερινή 2018.
[v] Από την απογευματινή ώρα που λαμβάνουν το τσάι του οι Βρετανοί. Το κατάστημα, σύμφωνα με πληροφορίες, είχε γίνει αντικείμενο δημοσιογραφικού ρεπορτάζ στην εφημερίδα Times του Λονδίνου.
[vi] «Η Εικονογραφημένη», τεύχος 26ο, Δεκέμβριος 1906, σελ. 33.
[vii] Όπου παραπάνω, σελ. 34.
[viii] Αργότερα, οι δύο κόρες του Χρυσάκη τιμήθηκαν από το κράτος του Ισραήλ, διότι κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής είχαν κρύψει στο κτήμα τους διωκόμενους Έλληνες Εβραίους.
Ευχαριστούμε τους κυρίους Θεόδωρο Ρωμιό, Ιωάννη Τσεβά και Ηρακλή Φασουράκη για την παραχώρηση υλικού και τη βοήθεια.